Biologie: De wonderlijke wereld van Maria Sibylla Merian (1647-1717)

Niet zo lang geleden werd het boek Gouden Vrouwen uitgereikt aan drie vooraanstaande vrouwen in de hedendaagse kunstwereld. Als naar de kunst uit de zeventiende eeuw wordt gekeken, die al eeuwenlang onder de loep ligt, gaat het toch vaak over drie mannen: Frans Hals (1582-1666), Jan Steen (1626-1679), Rembrandt (1606-1669). Maar hoewel de meeste (mannelijke) kunsthistorici het altijd hebben over mannelijk kunstenaars, betekent het niet dat er helemaal geen vrouw zijn of zijn geweest in de kunst.

In 1971 publiceerde de Amerikaanse kunsthistorica Linda Nochlin (1931-2017) haar essay ‘’Why have there been no great women artists?’’. Dit essay keek naar de kunstgeschiedenis vanuit een feministisch perspectief en onderzoek waarom, en op welke manier, vrouwelijke kunstenaars moeilijker kunnen slagen in de kunstwereld. Dit invloedrijke artikel zorgde voor een nieuwe kijk op de kunstgeschiedenis. En wat blijkt: er waren zeker gouden vrouwen in de kunst, ook in de zeventiende eeuw. Kijk maar naar Judith Leyster (1609-1660). En weet je wie nog meer een powervrouw was? Maria Sibylla Merian!

Terwijl de meeste jonge meisjes ook toen met poppen speelden, was Merian al vanaf jonge leeftijd geïnteresseerd insecten, planten en bloemen. Merian was naast kunstenares ook entomologe: een wetenschapper op het gebied van insecten. Deze combinatie van interesses zorgden ervoor dat Merian de eerste botanische kunstenaar werd. Maar Merian was meer dan alleen een kunstenares: ze was ook nog eens ontzettend onafhankelijk. Dit klinkt misschien raar, want wij zijn in de 21^e eeuw niet beter gewend. Maar de manier waarop Merian haar leven invulde was in de zeventiende eeuw ongekend.

Ondanks dat zij was getrouwd vertrok Merian zonder haar man naar Friesland, waar zij met haar kinderen een tijd verbleef. Maar de echte ommekeer kwam in 1699. Toen vertrok Merian op 52-jarige leeftijd met haar dochters per boot naar Suriname. In Suriname maakten Merian en haar dochters, soms vergezeld door slaven, tochten door het oerwoud om insecten, planten en vruchten te tekenen en te beschrijven. Dat is wat Merian het allerliefste deed.

Alle publicaties die Merian dan ook heeft uitgebracht zijn gericht op de verbeelding en beschrijving van insecten, bloemen, planten of vruchten. Der rupsen begin, voedzel en wonderbaare verandering is hier een voorbeeld van. Een specifiek insect staat centraal in dit boek: de rups. Op tientallen illustraties met beschrijvingen toont Merian rupsen die op planten zitten, en dan vaak in verschillende stadia van rups tot vlinder. Merian maakte deze prenten niet voor een decoratief doeleinde, maar om juist te laten zien welke fasen insecten zoals rupsen doorliepen in hun leven.

Der rupsen begin, voedzel en wonderbaare verandering bestaat uit drie delen, waarvan het eerste deel in 1679 verscheen. Een paar jaar voor haar dood vertaalde Merian de eerste twee delen in het Nederlands en deze versie werd uitgegeven door Gerard Valk in Amsterdam. Als je kijkt naar het impressum, dan zal je zien dat het boek desgewenst ingekleurd verkrijgbaar was bij de auteur, op haar adres ‘in de Kerkstraat, tusschen de Leidsche – en nieuwe Spiegelstraat over de Parssery de Swaan.’

Liefhebbers van dit soort boeken konden dus gewoon naar het huis van Merian en het boek kopen. Dat zou nu niet meer kunnen: het nieuwste boek van Herman Koch aan de deur afrekenen.In 1717, het jaar van uitgave van dit boek, kwam Merian te overlijden. Het derde deel over rupsen werd daarom door haar dochters gemaakt en uitgegeven. Dit deel bevat observaties en beschrijvingen van rupsen uit Holland en Friesland.

Het Rupsenboek, zo wordt het boek ook wel genoemd, is meer dan alleen een boek vol met prenten van rupsen, vlinders en planten. Het boek is het bewijs dat vrouwelijke kunstenaars zeker bestonden in de zeventiende eeuw. Hoewel minder in aantallen, lieten zij een enorme erfenis achter.

Der rupsen begin, voedzel en wonderbaare verandering. Waar in de oorspronk, spys en gestaltverwisseling … vertoond word

Amsterdam, te koop bij de auteur en G. Valk, [1712-17]

4°: 3 vols. [1: π1 A-C⁴ D⁴] [2: π1 *2 A-D⁴] [3: π1 A-C⁴]

Bibliografie:

Beer, Astrid, de. ‘’Merian, Maria Sibylla,’’ in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. Geraadpleegd op 20 december 2020. http://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Merian.
Koninklijke Bibliotheek, ‘’Maria Sibylla Merian, Der rupsen begin, voedzel en wonderbaare verandering, 1713-1717.’’ Geraadpleegd op 20 december 2020. https://www.kb.nl/themas/gedrukte-boeken-tot-1800/maria-sibylla-merian-der-rupsen-begin-voedzel-en-wonderbaare-verandering-1713-1717.
Teylers Museum. ‘’Merian, Maria Sibylla.’’ Geraadpleegd op 20 december 2020.

https://www.teylersmuseum.nl/nl/collectie/gebouw-en-geschiedenis/bekende-personen/merian-maria-sibylla.