Een van de meeste gedrukte vaderlandse schoolboeken, Nieuwe Spiegel der Jeugd, Of Franse Tiranny, werd voor het eerst uitgegeven in 1672. De titel geeft al aan dat er ook een oude of eerste spiegel moet zijn geweest. De uitgave verwijst dan ook naar Spiegel der Jeught, Of Spaanse Tiranny uit 1614. De tekst van de boeken leest als een dialoog waarin een vader zijn zoon vertelt over geschiedenis en oorlogsvoering door de Fransen en eerder de Spanjaarden. Daarin wordt de Franse, en eerder de Spaanse, volksaard als vijandig en gewelddadig omschreven, zowel tijdens conflicten met de Verenigde Nederlanden als in de omgang met mensen elders. De zoon zorgt telkens dat het verhaal verder wordt verteld, door aan te dringen op meer herinneringen van de verteller.
Het doel van zowel de Spaanse als de Franse Tiranny, was het aanwakkeren van nationalisme en vaderlandstrots door middel van het onderwijs, met een voorwoord gericht aan de onderwijzers. Het jonge lezerspubliek, vertegenwoordigd door het nieuwsgierige kind in de dialogen, moest zichzelf zien als de vredelievende tegenhanger van de wreedheden van andere volken. Dit propagandamiddel dat riep ook op argwanend en afwijzend te zijn naar mensen die zich te positief opstelden richting Spanjaarden en Fransen.
De boekjes zijn in klein, handzaam formaat gedrukt en voorzien van eenvoudige illustraties uit hout gesneden. Hierop werden de gruwelijkheden van de Fransen, ondanks het beoogde jonge publiek, expliciet uitgebeeld. Het werpen van een huilend kind in de richting van een brandend huis liet de wrede aard van de tirannen goed zien, mocht de lezer dit niet al uit de bijbehorende gedichtjes van vier regels hebben opgemaakt.
De auteur van beide boeken is anoniem. Toch zijn er theorieën over de toeschrijving van het eerst uitgegeven Spaanse Tiranny. De Zutphense predikant Johannes Polliet zou het werk baseren op zijn eerdere en zeer gelijkende boek de Morghen-Wecker, waarop hij verschillende correcties zou hebben uitgevoerd. Johannes Polliet overleed in 1632, wat verder uitsluit dat hij ook de Franse Tiranny heeft geschreven, naast het feit dat dit vervolg 60 jaar later is uitgebracht. Het voorwoord is ondertekend met de initialen N.N. te Amsterdam, maar dit is mogelijk een verwijzing naar een van de drukkers.
De traditie waar deze boeken deel van uitmaken is overigens veel ouder: ze gaan terug op de aanklacht van De las Casas tegen het gedrag van de Spanjaarden in Midden- en Zuid-Amerika. Dat werk beschrijft hoe de Indianen werden mishandeld en vermoord door de meedogenloze veroveraars. Ze zijn het begin van de ‘Zwarte Legende.’ In de Nederlanden kreeg het werk een eigen vorm. De onschuldige indianen werden veranderd in niet minder onschuldige Hollanders.
De schoolboekjes verschenen bij de onder meer de Haarlemse boekverkoper Jan van Lee en de Amsterdamse drukker Johannes Kannewet. Kannewet erfde het bedrijf van zijn vaderen vestigde zich in de Nes. Hier drukte hij schoolboeken, Bijbelse literatuur en kluchtboeken. Doordat zijn uitgaven vooral bestonden uit goedkoop drukwerk, bedoeld voor een snelle verkoop, past de Tiranny uitstekend in zijn aanbod.
Verschillen tussen verschillende drukken betreffen vooral details in de illustraties, en in enkele gevallen plaatste de drukker een opdracht voorin de Franse Tiranny, gericht aan de onderwijzer van de jonge lezertjes. Zoals er uitgaven waren over de Spaanse- en later de Franse Tiranny waren, werd er ook een vervolg over de Engelse Tiranny gepubliceerd. Deze werd ruim een eeuw later uitgegeven in Amsterdam, onder de titel Engelsche tieranny.
Geschiedschrijving of propaganda? De boekjes waren bedoeld voor het onderwijs en gaan over historische onderwerpen. Wat er werd beschreven is echt gebeurd maar door de toon lijkt hier toch eerder sprake te zijn van propaganda dan van een leerboek.
De iconografie van al die Franse en Spaanse misdaden is een interessant onderzoeksobject. Ze zijn bepaald niet naar het leven getekend: sommige gaan terug op het boek van Las Casas, maar we zien ook de moord op de prins van Oranje, de arme Tanneke Jansz die in Antwerpen levend werd begraven, afbeeldingen die uit de dertigjarige oorlog stammen en zelfs tafelen die aan gravures van de beruchte Franse moordpartij tijdens de Sint Bartholomaeusnacht zijn ontleend!
Nieuwe spiegel der jeugd, of Franse tiranny
Amsterdam, J. Kannewet bookseller, 1740
[Paul Kisner]
De Vitrine - Digitaal Museum voor Wetenschap en Cultuur 